Duygusal Manipülasyon
Manipülasyon kelime anlamı itibariyle bir kişinin başka bir kişi ya da kişiler üzerinde yanıltıcı ve yönlendirici stratejilerle uyguladığı zihin karıştırıcı bir etki türüdür. Bu etki kişiyi bilinçli olarak yönlendirir ve özünde istemediği düşünce ve davranışları gerçekleştirmesine sebep olur. Braiker (2004:49-53)’ın söylemine göre ise psikolojik şartlama manipülatörün yıpratıcı, yıldırıcı, himaye kurucu yöntemlerle karşısındaki kişinin aklıyla oynaması ve onu hedeflediği şeye inanana kadar yönlendirici etkilerde bulunmasıdır1.
Duygusal manipülasyon, psikolojik şiddet türlerinde en zor fark edilendir. Ancak manipülasyonun etkisi her zaman zarar verme amaçlı olmayabilmektedir. Kötü amaçlı olmayan genelde basit sosyal etki olarak nitelendirilmektedir. Basit sosyal etki baskıcı olmayan, seçim hakkı bırakan, sömürmeyi veya saptırmayı barındırmayandır2. Fakat kötü amaçlı olan manipülasyon çoğu zaman insanlar üzerinde etki ve himaye kurma amacında olan, kişilerin daha kırılgan ve yönlendirilmeye açık karakterler üzerinde uyguladığı, kişiyi kendi amacına hizmet eder hale getirdiği zarar verici bir süreçtir. Clempner (2017: 4)’e göre zararlı manipülasyonu ayırt etmenin en birincil yolu manipülatörün hangi amaçla ya da gizli mi açık bir şekilde mi yaptığının anlaşılmasıyla gerçekleşebilir. Maddi ya da psikolojik bir çıkar söz konusu olmalıdır1.
İstismar sadece fiziksel değildir. Fiziksel olan en görünen türü olduğu gibi finansal, duygusal, ruhsal ve sözel olarak da gerçekleşebilmektedir. Bu istismar türlerinin birçoğu görünebilir olmasına rağmen bir narsisistin uyguladığı psikolojik istismarın fark edilmesi oldukça zordur3. Gerçekten de kişiler güven duygusuyla iletişim içine girdikleri ve hayatlarına herhangi bir sebeple dahil ettikleri manipülatörlerden, akıl sağlıklarını yitirmeye kadar gidebilecek yoğun bir baskı ve yönlendirme görürler ve arada güven olgusu olduğu için fark etmesi zordur. Emeksiz’in söylemine göre psikolojik manipülasyon mağdurda panik atak, anksiyete, depresyon, travma sonrası stres bozukluğu, paranoya gibi psikolojik problemlere yol açabilmektedir11. Kişiler kendine olan saygısını yitirerek zekâsını, kendi iradesini ve duygularını kullanamaz hale gelir1. Gerçekten de kişiler zihin kontrollerini yavaşça yitirip başkasının yönlendirmesi altına girdiğinde önce kendinden daha sonra hayatındaki her gelişmeden ve kişilerden şüphe duyarak psikolojik sağlığını yitirebilmektedir.
Gaslighting
Terminolojik olarak baktığımızda Gaslighting Türkçede bir anlamsal kelime karşılığını henüz bulunamamıştır. Bu yüzden Türkçede gaz lambası etkisi olarak geçmektedir. İngilizcede ise “to gaslight someone” olarak yerleşmiş bu terimin doğuşu 1938 yılında sergilenen Gaslight tiyatro oyunundan olmuştur. Daha sonra 1944 yılında sinemaya uyarlanan Gaslight o dönem büyük yankı uyandırmıştır4. Gaslighting’in aslında çok eskiden bir sorgu ve itiraf tekniği olarak kullanıldığı da söylenmektedir5. Gaslight’ın kelime anlamı ve niteliklerinden bahsetmeden önce filmin içeriğinden bahsetmek daha doğru olacaktır.
Film Özeti
Gaslight filminde Paula anne ve babasını çok küçükken kaybettiği için opera sanatçısı olan teyzesiyle birlikte Londra’da yaşamaktadır. Bir gece aniden kalkıp salona gittiğinde teyzesinin boğularak öldürüldüğünü görür. Çok kıymetli olan mücevherleri için öldürülen teyzesinin cinayet dosyası çözümlenmeden kapatılınca Paula bir yakınının yönlendirmesiyle Londra’dan uzaklaşarak opera eğitimine gidiyor. Orada Gregory ile yani Gaslighter’ı ile tanışır. Tanıştığı an etkisine girmeye başlayan Paula şan eğitimini bırakır ve Gregory ile evlenir.
Gregory’nin hayalindeki evi anlatması üzerine Paula aynı teyzesinin evini tarif ettiğini fark eder. Gregory’nin kim olduğundan ve tüm planlarından habersiz Paula oradaki kötü anılarına rağmen Londra’ya dönmeyi ve o eve yerleşmeyi kabul eder. Eve uzun zaman sonra yeniden girmesinin verdiği hüzünle birlikte Gregory’nin psikolojik manipülasyonları da yavaş yavaş kendini göstermeye başlamaktadır. Eve ilk girdikleri gün Gregory teyzesinin her konserinin sonunda çaldığı parçayı çalarak Paula’yı etkilemeye çalışırken Paula teyzesinin nota defterinin arasında ölümünden 2 gün önce yazılmış bir mektup bulur ve her şey aslında burada başlar. Kendini kötü hisseden Paula’ya eski tüm eşyaları en üst kata kaldırıp kilitleyeceğini söyler ve tesellilerle onu o evde kalmaya hazırlar.
Daha sonra Gregory Paula’ya sistematik olarak Gaslighting uygulamaya başlar. Evin yardımcılarına karısının hasta olduğunu, her şeyden kendisinin sorumlu olduğunu, karısının takıntılı ve çabuk sinirlenen biri olduğu için onunla iletişime geçilmemesini söylüyor. Çünkü yaptığı manipülasyon dışarıdan bakan bir gözle fark edilebilecektir. Evden hiç dışarı çıkmayan ve eve kimseyi kabul etmeyen çift 3.aylarında dışarı çıkar ve Gregory bir broş hediye eder.Ancak broşun bozuk olduğunu söyleyerek geri alırken Paula’ya son zamanlar unutkan olduğunu ve her şeyi kaybettiğini ima eder. Buna çok şaşıran Paula fark etmediğini ama iyi olduğunu söyler. Bu sırada Gregory “Broşu çantana koyuyorum böylelikle nerede olduğunu unutup onu kaybetmezsin” der ve çantasına atar gibi yapar. Paula’yı şüpheye düşürdüğü için dışarıdayken çantasında broşu arar ve bulamaz. Eve gelince broşu tamir ettirmek için geri istediğinde Paula kaybettiğini söyler. Gregory ona her şeyi kaybettiğini ve çok unutkan olduğunu söyleyerek sitemlendikten sonra aniden şefkat gösterir ve hiçbir şeyin ondan önemli olmadığını, buna üzülmemesi gerektiğini söyler.
Gregory manipülasyonunu sürekli eşyaların yerlerini değiştirerek, ona sürekli olarak yorgun ve hasta olduğunu, aklının yerinde olmadığını ima ederken aynı zamanda şefkatte göstererek film boyunca devam ettirir. Bunların yanı sıra Gregory evden her çıktığında gaz lambasını kısar ve eve girmeden önce açar. Ayrıca her akşam evden dışarı çıkar gibi yapıp üst kata kapattıkları eski eşyalarda mücevher ararken yaptığı ayak sesleriyle Paula’nın aklını yitirmesini sağlamaya devam eder. Paula yavaş yavaş hasta olduğuna inanır ve histerik tepkiler göstermeye başlar. Paula artık tamamen Gregory’ye bağımlı hale gelmiştir. Çünkü tüm yetersizliğine rağmen Gregory onun yanındadır ve onu seviyordur. Evdeki çalışanlar da hasta olduğunu düşünür ve dışarı çıkıp birileriyle görüşemeyecek kadar özgüvenini yitirir. Bu durum Paula’nın teyzesini tanıyan bir komiserin garipliği fark etmesi sonucu evi yakın takibe alması sonucu çözülmeye başlar. Evdeki gariplikten emin olduğunda Gregory’nin evden çıktığı bir akşam eve girer ve Paula’nın parçaları birleştirmesine destek olur ve Paula gaslighterıyla yüzleşir.
Gaslighting İncelemesi
Filmde de gördüğümüz üzere Gaslight yöntemi manipülatörün mağdurun gerçeklik algısıyla oynadığı, mantığında olanlarla gerçek dünya üzerinde bir kopukluk ve uyuşmazlık yarattığı bir psikolojik şiddettir. Kişiler bunu yaparken yaşanmış şeyleri yaşanmamış gibi yaparak ya da söylemediği bir şeyi söylediğini iddia ederek kişiyi kendinden şüphe ettirmeye çalışmaktalardır6. Gaslighting ayrıntılı ve planlanmış bir uygulamadır. İşyerinde, toplumda, ailede görüşebileceği gibi en sık ikili ilişkilerle karşımıza çıkmıştır ve bunlar incelenmiştir. Gaslighter mağdurun üzerinde ketleyici, zihin karıştırıcı ve gerçekle yanlışı ayırt etmesini engelleyici taktik ve stratejilerle kendine bağımlı hale getirir. Mağdur bu noktada artık benlik saygısını yitirmiştir ve Gaslighter’ından sürekli olarak onay alarak ve onun söylediklerini doğru kabul ederek karar alma durumuna gelmektedir7.
Buradaki en önemli nokta mağdurun durumdan tamamen habersiz olması ve manipülatörün hedefine ulaşana kadar sürekli ve sistematik olarak uygulamasıdır. Mağdura durumla ilgili soru sorulduğunda yüksek ihtimal baskı altında olmadığını, hasta olduğunu ve psikolojisinin iyi olmadığını söyleyecektir. Böylesine yoğun bir manipülasyonun altında Narsisistik sapkınlığın yatma olasılığının yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Hofer (1989:91-101) ve Grieve( 2010: 945-950)’ın çalışmalarındaki verilere göre bu manipülasyonu uygulayan kişilerde anti sosyal kişilik bozukluğu ve Narsisistik kişilik bulguları görülme sıklığı yüksek bulunmuştur. Bunun yanı sıra Brusten (1972:318-320) ve Cornish( 2018:43-53)’in çalışmalarına göre kişilik yapılanması itibariyle onay alma ve kabul edilme isteği yüksek, olumsuz duyguları kabullenmeyen, özgüven problemleri olan ve hayır diyemeyen kişilerin manipülasyona daha açık olduğu saptanmıştır1.
Narsisistik kişiler ilişkilerinde iletişimin temel unsurlarını tersine çevirerek taktik üretmektelerdir. Mağdurun kişiliğine ve hedefin niteliğine göre uygulanan bu strateji haklıyla haksızın aniden yer değiştirmesi, mağduru hem kusurlu olduğuyla ilgili fikirlerine boğarken hem çok sevdiğini söylemesi gibi durumlarla ortaya çıkmaktadır. Manipülatör sevgi sözcükleri çok rahatlıkla sıralayabilir çünkü o kelimelerin kendi duygu durumlarında içleri boştur. Yaptığı her şeyi aslında mağdur için yaptığını söylemekte ve buna inandırmakta ustadır8.
Gaslighting’in gerekçeleri temel olarak şu şekilde sayılabilmektedir10.
- Bilinçli olmayabilir: Bu durumun gerçekliğini değiştirmese de manipülatörler bazen inkâr mekanizmalarına kendilerini o kadar kaptırır ki gerçekten bilerek yapmadıklarına inanabilirler.
- Manipülasyondan daha fazlası: Manipülasyon genel olarak kişileri yönlendirme ve istediğini yaptırmayı kapsarken Gaslighting mağdurun kafasında yaratılan soru işaretleri silsilesi sonucu mağdurun özgüvenini yitirmesi ve kuşkucu bir hal almasını kapsar.
- Mağdur her şeyi hatırlamayabilir: İnsan zihni kendisine acı çektiren ayrıntıları unutmaya meyilli olduğu için kurban yaşadığı yoğun istismar ve acı sonucu ayrıntıları ciddi anlamda unutabilmektedir.
Duygusal manipülasyonun kullandığı en birincil silah bilişsel uyumsuzluk yaratmaktır. Breker(2009:5)’e göre bilişsel uyumsuzluk genel olarak kişinin inanışları ile tutum ve davranışları arasındaki uyuşmazlık olarak tanımlanabilmektedir. 1960’lı yıllarda sosyal psikologların sıkça incelediği bu tutarsızlık bireyin iki ya da daha fazla bilişe sahip olması sunucu yaşadığı zihin karmaşası, karar verememe ve neyin doğru olduğunu ayırt edememe durumudur9. Gaslighter da mağdurun zihnin içine kendi söyledikleriyle yeni bir zihin ve biliş yaratarak onun zihinsel çatışma yaşamasını sağlar. Ona gerçekten yaralayıcı şeyler söyledikten sonra bile “gerçekten buna mı kırıldın”, “böyle düşündüğüne inanamıyorum” gibi cümlelerle manipüle eder. Yalan söylemek, duygu sömürüsü yapmak, mağduru küçümsemek, mağdur rolü oynamak başlıca taktiklerindendir4.
Mağdurda görülen başlıca belirtilerden şu şekilde bahsedebiliriz5.
İçe kapanmak: Normalde oldukça sosyal ve dışa dönük bir insan olsa da Gaslighting sonucu ya aniden ya da zamanla insanlarla iletişimini keserek içe kapanabilmektedir.
Kronik hale gelen özür dileme: Kurban sürekli olarak aşağılandığı için zihni kendinde kusur aramaya ve olan kusurlarıyla boğulur ve bunun sonucu kendiyle alakasız bir konuda bile özür dileme eğiliminde olabilir
Sevdiği kişiye karşı yüceltilmiş hayranlık: Mağdur yaşananların sonucunda kendini tamamıyla yetersiz görür ve kendiyle bu yüzleşmesini sağlayan, onu bu haline rağmen seven kişiyi yüceltir ve olağanüstü niteliklere sahip olduğunu söyler
Davranış Bilimleri Enstitüsünün derlemesine göre narsisistik ruhsal istismar yöntemlerinden bazılarını şöyle sıralayabiliriz3.
- Öfke Patlamaları: Anlamsız, sebepsiz ve aniden ortaya çıkan, hiçbir şeye bağlı olmayan sinir harpleri yaşar ve yaşatır.
- Mağduru Şüpheye Düşürme: Narsisistik kişiler kurbana yaşanan olaylarla ilgili yalan söylerler ve mağdurun kendisini davranışlarıyla, söyledikleri sözleriyle ilgili şüpheye düşürürler. Konuları birbirine karıştırarak saptırırlar.
- Sessiz Şiddet: Bu bir sebep olmadan da ortaya çıkabilen, mağduru ara ara rahatsız etmek için ve yine bir hata yapıyormuş hissi vermek için yapılan davranıştır. Mağdura beden dili kullanılarak aşağılayıcı, yetersiz olduğunu hissettirir.
- Sessiz tedavi: Narsisistler mağdurları görmezden gelerek, yok sayarak cezalandırmayı tercih ederler. Sonrasında ise sebepsizce mağdurdan özür dileyerek onu tabiri caizse azat ederler. Bunun sonucunda mağdur manipülatörün yüce gönüllülüğü karşısında kendini değiştirmeye çalışır.
- Yansıtma: Kendi yarattığı kaotik durumdan sanki mağdur sorumluymuş gibi davranır. Konular genellikle saptırılır
- Konuyu Saptırma: Mağdur onu bir yüzleştirmeye tabi tuttuğunda manipülatör derhal konuyu kıvırır ve kendini aklar. Mağduru suçlar ve ondan özür bekler.
- Manipülasyon: Yaptıkları en kuvvetli manipülasyonlardan biri de mağduru en korktuğu konuyla tehdit etmektir. Terk etmek, aldatmak gibi konularla gözdağı verirler
- Kurban Rolü: Son kartı olan bu davranışla sempati kazanmak için hamleler yapmayı tercih eder.
Kaynakça
- Yılmaz, H. İnsan İlişkilerinde Manipülasyon Ölçeği. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7(4). 2018
- https://akilfikir.net/iliskilerde-manipulasyon-ve-duygu-illuzyonistligi-ile-psikolojik-siddet/
- https://www.dbe.com.tr/Yetiskinveaile/tr/news/narsisistlerin-eslerine-kullandigi-sekiz-ruhsal-istismar-taktigi/
- https://ozgurdenizli.com/iliskilerde-manipulasyon-ve-duygu-illuzyonistligi-ile-psikolojik-siddet/
- https://www.bilgiustam.com/gaslighting-nedir/
- http://www.apapsikoloji.com/2017/04/10/gaslight-ikili-iliskilerde-isyerinde-ve-gundelik-hayatta-psikolojik-manipulasyon/
- https://www.britannica.com/topic/gaslighting
- https://www.filmloverss.com/gaslight-ve-tereddut-filmleri-uzerinden-ikili-iliskilerde-duygusal-manipulasyon/
- Yücel, E., & Çizel, B. (2018). Bilişsel Uyumsuzluk Teorisi Üzerine Kavramsal Bir İnceleme: Satın Alma Perspektifi. Journal of Yasar University, 13(50).
- https://www.uplifers.com/gaslighting-nedir/
- Emeksiz, P. D., Oğuz Atay’ın “Korkuyu Beklerken” Öyküsünde Psikolojik İstismar: Ubor-Metenga Çetesi Örneği. Karabük Türkoloji Dergisi, 1(1), 19-45
- Konu görseli https://www.qwipster.net/gaslight.jpg sitesinden alınmıştır.
Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️
