Gerektiği zaman yas tutmazsanız, o keder sizi bırakmaz ve hayatınız boyunca kendinizi iyi hissetmenize engel olur.
Craig Buck
Literatürde sevilen kişinin kaybı ardından (iflas, ev, boşanma vb. kayıplarda dahil edilebilir) yaşanan süreci farklı düzeylerde yansıtan üç farklı kavram söz konusudur.
- Kayıp yaşamak; kişinin sevdiği birini yitirmesi ve içinde bulunduğu durumun nesnel ifadesidir
- Matem; birinin ölümünden sonra üzülmektir ya da o süreci kapsamaktadır, matem aslında duygulardan bağımsız açıklayıcı bir ifadedir ve kaybın, kültürel yanını temsil etmektedir. Özellikle bilinçsiz kültürel tepkileri içerir
- Yas; ölüm ya da başka bir sebeple (boşanma, ayrılık gibi) kayıp yaşayan bireylerin, bu sürece verilen uyum tepkileridir. Yas tepkileri; fiziksel, duygusal, bilişsel ve davranışsal olarak kendini gösterebilmektedir. Yas, öznel tepkileri içermektedir, özellikle kaybedilmiş kişiyle ilgili tamamlanmamış planları, hayalleri ve istekleri içinde barındırır (1*).
Kaybettiğimiz kişilerin ardından yas tutmak doğal bir süreçtir, kişi bu süreçte kaybını protesto eder. Normal işlevlerinde (sosyal ilişkiler, aile, ekonomik süreç, öz bakım) aksamalar görülür ve bazı ruhsal sorunlar yaşayabilmektedir. Kişinin hayatına normal bir şekilde devam etmesi için yas sürecini tamamlamalı ve yaşamalıdır. Yas tutmak, kaybı ve bununla ilgili her şeyi kabullenmek, başa çıkmak ve bu duygularla yaşamayı öğrenmek demektir, kaybedilen kişiyi sevmemek ya da unutmak demek değildir (2*).
Yas Tepkilerini ve Süreci Belirleyen Etkenler
- Kaybedilen kişinin kim olduğu.
- Kaybedilen kişiyle olan ilişkinin nasıl olduğu.
- Kişinin nasıl kaybedildiği (boşanma, kaza, doğal, intihar, öldürülme).
- Kültürel olarak geleneksel yas tutma biçimleri.
- Sosyoekonomik faktörler.
- Yas tutan kişinin kişilik özellikleri ve geçmişte yaşadığı travmaları.
Yapılan bir araştırmaya göre cinsiyette süreci belirleyen etkenler arasında yer almıştır. Kadınlar erkeklere göre kayıplarıyla ilgili duygu, düşüncelerini daha iyi ifade edebilmektedirler ve yas sürecini daha kolay tamamlayabilirler (2*).
Yas Tepkileri
Yas süreci öznel olduğu gibi yas tepkileri de kişiye özeldir.
| Fiziksel | Bilişsel | Duygusal | Davranışsal |
| Midede boşluk hissi | İnanmama, inkar | Şok ve şaşkınlık | Uyku ve yeme bozukluğu |
| Nefes alamama | Rahatsız edici düşünceler ya da rüyalar görme | Üzüntü ve umutsuzluk | Ağlama |
| Boğulacakmış gibi hissetme | Kaybedilen kişinin hala yaşadığı hissi | Kendini, başkalarını suçlama | Dalgınlık |
| Ses ve ışığa aşırı duyarlılık | Düşüncede dağınıklı, çarpıklık ya da hatalı düşünceler | Öfke | Kaybedilen kişiyi hatırlatan şeylerden kaçınma |
| Çabuk yorulma ve halsizlik hissi | Görsel ve işitsel halüsinasyonlar | Yalnızlık | Madde kullanımı ve sosyal çekilme |
| İştahta artış veya azalma | Dikkat dağınıklığı | Uyuşma ve isteksizlik | Kaybı reddetme |
Yas Süreci
Yas tutma süreci genel olarak aşağıda sıralandığı gibi olsada, bazı dönemlerin yerleri değişebilir ya da hiç yaşanmayabilir (2*);
- Şok ve Uyuşma: Kaybın öğrenildiği ilk anda yaşanır (2*).
- İnanmama ve İnkar: Kişi kaybı bir süre reddeder ve hayatına bir şey olmamış gibi devam eder, bu durum kişinin öğrendiği ilk andan itibaren kısa bir süreliğine de olsa durumla başa çıkmasına yardımcı olur (2*).
- Arzu Etmek: Yalnızlık ve öfke bu durumun önemli parçalarındandır. Kişi, kaybedilen kişiyi özler ve geri gelmesini bekler. Kişideki öfke ve suçluluk, çevresindeki bireyler tarafından kişisel algılanmamalı, duruma uyum sağlama çabası olarak algılanmalıdır (2*).
- Çaresizlik: Bu aşamada kayıp artık kişi tarafından sonuçlarıyla birlikte anlamlandırılmaya başlanmıştır. Kişi, hissettiği çaresizlik ve kaygıdan dolayı iş ve sosyal yaşamında güçlükler yaşayabilir (2*).
- Kabullenme ve Hayatı Düzenleme: Bu dönemde artık kişi kaybı/ölümü kabullenmiştir. Yas tepkilerinde düşüş görülür. Normal yaşamına dönmeye başlar (2*).
Patolojik ve Travmatik Yas
Patolojik yas; kaybın ardından en az 6 ay geçmesine rağmen bireyin normal yaşamında işlevselliğinin giderek bozulmasıdır. Özellikle yas süreçlerinden birine takılı kalıp, süreci tamamlayamaması ile patolojik tepkiler göstermesidir. Anormal yas, komplike yas, çözümlenmemiş yas, kronik ve gecikmiş yas olarakta adlandırılmaktadır. Kişi, bir noktada kalıp sürekli yas tutuma halindedir, uyum problemleri yaşar ve kaybı reddetmektedir. Normal yas tepkileri yerine, beklenmedik, uzatılmış ve abartılmış tepkiler ya da tepkisizlik gösterebilmektedir (1*).
Travmatik yas; sevilen birinin ani ve şiddet içeren bir şekilde kaybedilmesi sonucu, kayıp yaşıyan bireylerde gelişen belirti ve tepkilerdir. Kaybın beklenmedik olması, normal ve doğal olan yas sürecini etkilemektedir. Travma ve kaybın beraberinde yaşanması da kişide bedensel ve ruhsal hastalıklar oluşturabilir, ayrıca dünyaya karşı algı ve savunma mekanizmaları ciddi derecede etkilenmektedir. Bunun sonucunda, bireyin yas süreci ve çözümlenmesi uzar. Ayrıca travma sonrası stres bozukluğu da gelişebilmektedir. Travmatik yasta kişi, işlevselliğini etkileyecek düzeyde ayrılık kaygısı geliştirebilir, sosyal yaşam da bununla beraber olumsuz etkilenecektir (1*).
Daha Sağlıklı Bir Yas Süreci İçin Neler Yapmalıyız ?
- Kaybınızı güvendiğiniz yakınlarınızla paylaşın, tek başınıza atlatmaya çalışmak süreci daha da zorlaştıracaktır (2*).
- Fiziksel ihtiyaçlarınızı göz ardı etmeyin (2*).
- Aile olarak birini kaybettiğinizde, sırf güçlü görünmek ya da sevdiklerinizi üzmemek için konuşmaktan çekinmeyin. Kaybedilen kişi hakkında aile fertleriyle konuşmak, yas sürecini başlatacak ve birbirinizi anlamanıza, empati kurmanıza yardımcı olacaktır (2*).
- Yas süreci, kaybedilen kişinin eşyalarını ya da fotoğraflarını kaldırmak değildir. Yas süreci geçiren kişinin konuşmasına ve kaybedilen kişinin eşyalarına temas etmesine, onu anmasına fırsat verin (2*).
- Yas tepkilerinin normal olduğunu unutmayın. Ağlamak ya da konuşmak sizi rahatlatacaktır. Duygularınızı ifade etmek için resim yapabilir ya da kendinize ait bir deftere düşüncelerinizi, hislerinizi yazabilirsiniz (2*).
- Kaybedilen kişinin ölüm törenine gitmek ya da kabrini ziyaret etmek size zarar vermez, aksine yas süreci için bu çok önemlidir, ölüm gerçeğini kabul etmenize, vedalaşmaya ve kaybınızı ifade etmenize yardımcı olur (2*).
- Kaybettiğiniz kişiyi hatırlatan günler (bayramlar, doğum günleri gibi) zor geçebilir, böyle günlerde sevdiklerinizin yanında olmak zorluğu azaltacaktır (2*).
- Unutulmamalıdır ki, aslında yas, kaybın gerçekleştiği yerde yaşanmalıdır. Kaybı hatırlatan ya da anımsatan yerlerden kaçmak, yas sürecini kolaylaştırmayacaktır. Kaybınızla ilişkili yerlere ziyaretler, bu süreci atlatmanızda yardımcı olacaktır (2*).
- Normal yaşantınızdan vazgeçmemelisiniz, yavaş yavaş okul, iş ve sosyal hayata geri dönmeye çalışın (2*).
- Madde kullanarak (alkol gibi) yas süreciyle baş etmek sizi daha çok yıpratacaktır. Gündelik yaşantınıza dönemiyorsanız, acınızla baş edemiyorsanız alanında uzman kişilerden psikiyatrik ya da psikolojik yardım almaktan çekinmeyin (2*).
Kaynakça:
- Bildik, T. (2013). Ölüm, kayıp, yas ve patolojik yas. Ege Tıp Dergisi, 52(4), 223-229.
- Zara, A. (2011). Kayıplar, yas tepkileri ve yas süreci. Yaşadıkça, 73-90.
Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️
