Kohlberg’in ahlak gelişim kuramı, bilişsel gelişim aşamalarına dayanır ve 3 düzey, 6 aşamadan oluşmaktadır. Bu düzeyleri yukarı çıkılan bir ahlak merdiveni gibi düşünmemizi isteyen Kohlberg’e göre bu merdivenleri yalnızca sıralandığı şekilde geçebiliriz. Kohlberg aynı zamanda herkesin bütün düzeylere ulaşamadığını da belirtmiştir(2).
Düzey 1: Gelenek Öncesi Muhakeme
Ahlaki muhakemenin en alt düzeyidir. Bu düzeyde iyi ve kötü kavramları dışarıdan gelen ödül ve cezaya göre belirlenir. İçselleştirme yoktur. İki evreye ayrılır:
1. Evre: Bağımlı Ahlak
Bu evrede kurallar kesin ve katıdır ve çocuklar bu kurallara itaat ederler çünkü itaat, çocuğu cezadan korur. Yani bu evrede davranışı şekillendiren faktör, cezalandırılma korkusudur. Önemli olan ceza almak ya da almamaktır. Bu bakımdan bireysel menfaat ön plandadır(4).
2. Evre: Bireysellik
Yararlı amaç ve alışverişten oluşan bu evrede artık tek bir bakış açısı ve değişmez katı kurallar yoktur. Çocuk çıkarları doğrultusunda hareket eder, herkesin bu hakka sahip olduğunu düşünür ve başkalarının haklarına saygı duymayı da bilir. Artık bireysel menfaatin yanında eşit alışveriş de önem kazanmıştır(5).
Düzey 2: Geleneksel Muhakeme
Bu düzeyde otorite, kişinin içinde bulunduğu grubun kurallarına dayanır. Kişiler bu otoriteyi içselleştirmiştir. Bu içselleştirme orta düzeydedir.
3. Evre: Karşılıklı Kişilerarası Beklentiler
Bireyin ahlaki yargılama ölçütlerini artık güven, şefkat ve sadakat gibi öğeler oluştursa da bu standartlar ebeveynlerin veya içinde bulunulan toplumun standartlarıdır. Bu evredeki kişiler için başkalarının düşünceleri ve kişilerarası uyum önem arz etmektedir. Birey, iyi atfedilmek için toplumun belirlediği kurallara uyar(4).
4. Evre: Toplumsal Düzen Ahlakı
Toplumun daha geniş kurallarının farkına varılır. Davranışlar kanunu sürdürmek ve suçtan kaçmak doğrultusunda şekillenir. Toplum ne der düşüncesi hala hâkimdir(4).
Düzey 3: Gelenek Sonrası Muhakeme
Kohlberg’in ahlaki gelişim kuramının en üst düzeyidir. Birey artık hukuk ve düzenin ötesindedir ve toplumun belirlediği kurallara göre değil kendi ahlaki prensiplerine göre hareket etmektedir ve kendi kişisel yargılarına sahiptir. Amaç daha büyük bir iyiye ulaşmaktır(4).
5. Evre: Sosyal Sözleşme veya Yararlık ve Bireysel Haklar
Bu evre kurallar ve kanunların önemini inkâr etmez fakat bazı durumlarda bu standartların dışına çıkılması gerektiğini vurgular.(5) Kanunların insan hakları ve değerleriyle ne kadar paralellik gösterdiğini irdeler. Birey, yüksek ahlaki değerler seviyesine ulaşmıştır. Yüksek ahlaki değerler grup kurallarından daha önemli hale gelir(4).
6. Evre: Evrensel Ahlak İlkeleri Eğilimi
Kohlberg’e göre bu evreye ulaşan kişiler en yüksek ahlaki kişiliğe sahip kimselerdir ve evrensel insan haklarına dayanan değerlere sahiptirler. Bu kişiler kendi ahlaki yargı kalıplarını oluştururlar ve bu kalıpların kanuna uyma zorunluluğu yoktur(4). Kanunlar ve kendi vicdani kalıpları arasında kaldıklarında vicdanlarını seçerler ve kanunun karşılarına getirdiği kısıtlamaların sonuçlarına razıdırlar. Bu bireyler için önemli olan insan hayatıdır. Bu evrede muhakeme gücüne sahip fazla insan yoktur(5).
Kohlberg’in Ahlaki Gelişim Evrelerini Etkileyen Faktörler
Bireye sahip olduğu ahlaki gelişim evresinin bir üst basamağını sunmak, bireyin muhakeme gücünü geliştirmesine ve üst basmağa çıkmasına zemin hazırlar. Aynı zamanda akran etkileşimi sayesinde kazanılan farklı bakış açıları da sosyal açıdan bir uyarılmadır ve bu uyarılma da yine kişinin ahlaki değer muhakemesini geliştirir(4).
Bireyler sürekli içinde bulundukları grupların dayatmaları altındadır ve bu onların farklı perspektifler kazanmasını engelleyen bir faktördür. Akranlarla kurulan iletişim ise insana yeni perspektifler kazandırır ve bireyin perspektif kazanma becerisini geliştirir. Bu beceriyle gelişmiş ahlaki yargılar arasında kuvvetli bir bağlantı vardır(2).
Kohlberg’in Aldığı Eleştiriler
Kohlberg’in basamakları bizler için birçok açıdan fayda sağlasa da bazı eksik ve uç noktalarıyla bir çok eleştiri ve tartışmayı da beraberinde getirmiştir.
İyi Niyetli Kötü İnsanlar
Kohlberg’in aldığı eleştirilerden biri kuramını ahlaki düşünceler üzerine kurarak ahlaki davranışlar üzerinde yeterince durmamasıdır. Bireyler evrensel ahlak evresinde düşünüp çıkarcı eylemler içerisinde bulunabilmektedirler(5). İş adamları ve politikacılar gibi insanların sıkça kendi çıkarları doğrultusunda hareket ederken evrensel ahlak yasaları arkasına saklandıkları herkesçe bilinmektedir. 2000’li yılların Amerikan Başkanı olan Bush, Irak’a girmeden önce insanların katledildiğini, bunun evrensel ahlak yasalarına aykırı olduğunu ve bu duruma son vereceğini bildirirken Irak’a girdikten sonra ölen 10 milyon insan bu duruma örnek gösterilebilir(1).
Evrensellik Tartışmaları
Kohlberg’in aldığı eleştirilerden bir diğeri de ahlaki muhakeme evrelerinin evrenselliğidir. İlk dört evre evrenselliğe uygunken 5. ve 6. evrelerin evrensel olduğunu destekleyen bir kanıt yoktur. Kohlberg’in ahlaki gelişim evreleri çoğu kültürde karşılığını bulsa da Kohlberg’in bazı kültürlerin ahlaki kuramlarını kaçırdığı da bir gerçektir(4).
Kohlberg, bu süreçlerde ailenin bir önemi olmadığını bilhassa vurgulamıştır. Bu tutumu yüzünden de eleştirilere maruz kalmıştır. Kohlberg ailenin çocuğa bakış açısı kazandırmada dişe dokunur bir payının olmadığını hatta bazı durumlarda çocuğu engellediğini söyler. Bu noktada gelişimi “akran etkileşimlerinin” sağladığını savunur. Sonuç olarak aile ilişkilerini ahlaki gelişim açısında önemsizleştirdiği için de birçok eleştiri almıştır(4).
Feministik Açıdan Ahlak Basamakları
Kohlberg’in aldığı eleştirilerden biri de öğrencisi Carol Gilligan’dan gelmiştir. Gilligan, Kohlberg’in ahlaki evrelerinin cinsiyet koktuğunu ve erkek normları üzerine kurulduğunu ifade ederken Kohlberg’in üzerinde çalıştığı deneklerin çoğunlukla erkek olmasına da vurgu yapmıştır. Kohlberg’in adalet merkezli olmasının aksine Gilligan, bakım verme açısından bakmayı savunur. Kişiler arası iletişim ve ilişkiler, başkaları için duyulan kaygıları vurgulayan perspektif Gilligan’ın bakış açısının temelini yansıtır. Ancak Gilligan da ahlaki yargılamaya cinsiyetçi yaklaştığı için eleştirilmiştir. Yine de kadınların ahlaki yönelimlerinin soyut ilkelerden ziyade başkalarına verilen özen olması da bir gerçektir. Kadınlar başkalarına özen göstermeye dayalı ahlaki yargılara sahip olsalar da gerektiğinde soyut ilklerden oluşan ahlaki yargı çerçevesinde de düşünmekte sıkıntı yaşamazlar(4).
Kohlberg toplumsal geleneksel muhakeme ve ahlaki muhakeme arasındaki ayrımı yeterince yapamadığı için de eleştirilmiştir. Hâlbuki ikisi arasında büyük farklar mevcuttur. Toplumsal amacı korumayı hedefleyen toplumsal uyum muhakemesi toplumsal uzlaşıyı koruyan geleneksel kurallardan oluşur. Keyfidir. Fakat ahlaki muhakeme keyfi değil zorunludur ve kişisellikten de uzaktır. Ahlaki standartların zarar görmemesi amacı güder. Yani ahlaki yargılamalar adalet merkezliyken toplumsal geleneksel yargılamalar örgütlenme kavramlarıdır(4).
Kaynakça
- Ayşegül Aldemir. (2017). Kohlberg ahlak gelişimi — gelişim psikolojisi dersi. Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=KROCJwZ7q_A
- Çelen, N. (2000). Kohlberg’in ahlak gelişimi kuramı üzerine görüşler. Erişim adresi: https://acikerisim.uludag.edu.tr/handle/11452/17159
- KhanAcademyTurkce. (9 Aralık 2014). Kohlberg’in ahlaki gelişim teorisi (sosyoloji / bireyler ve toplum). Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=NzlME8lresA
- Santrock, J. W. (2018). Yaşam boyu gelişim: gelişim psikolojisi (13. Baskı). G. Yüksel (Ed.), Orta ve geç çocuklukta sosyoduygusal gelişim (Çeviren, S. Erden) (s. 312-347). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
- Sun, S. (2015). Ahlaki gelişim ve Kohlberg’in ahlaki ikilem hikayeleri. Erişim adresi: https://www.tavsiyeediyorum.com/makale_15487.htm
Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️
