Travma sonrası sinirsel bozukluk ya da diğer bir deyişle TSSB, şok edici, korkutucu ya da tehlikeli bir olay yaşayan kişilerde gelişen bir hastalıktır. Travmatik bir durum sırasında ve sonrasında korku duygusunu hissetmek gayet doğaldır. Korku tehlike anında savunma ya da önleme amaçlı olarak vücudun verdiği “savaş ya da kaç” tepkisidir. Neredeyse herkes bu travmatik durumlardan sonra çeşitli tepkiler gösterecek ancak bunlardan çok azı ilk aşamada iyileşme gösteremeyecektir. Bu iyileşmeyi gösteremeyen kişilere genel bir kontrolden sonra Travma Sonrası Stres Bozukluğu tanısı koyulabilir. Bu kişiler tehlike altında olmadıkları zamanlarda bile stresli veya korkmuş hissedebilirler. Çeşitli zamanlarda olayla ilgili flashback yaşayabilirler, kabus ve şiddetli anksiyetenin yanı sıra olayla ilgili kontrol edilemeyen düşünceler oluşturabilirler.
Belirtiler ve Semptomlar
Her travmatize olmuş kişi sürekli ya da kısa süreli TSSB geliştirmez. TSSB için sadece tehlikeli bir olay yaşanmış olması gerekmez. Sevilen bir kişinin ölümü gibi bazı deneyimler de TSSB’ye neden olabilir. Belirtiler genellikle travmatik olayın ilk üç ayı içerisinde başlar. Ancak bu bazen yıllar da alabilir. Belirtiler bir aydan daha uzun sürmeli ve TSSB olarak kabul edilebilmesi için ilişkilere ya da günlük yaşama engel olacak kadar şiddetli olmalılardır. Kimi insanlar 6 ay içerisinde iyileşebilirken, bazı insanlarda durum kronikleşebilir
Psikolog ya da psikiyatrist gibi zihinsel hastalıklar alanında uzman kişiler TSSB teşhisi koyabilirler. TSSB tanısı alabilmek için bir yetişkinin en az bir ay boyunca aşağıdaki belirtilerin çoğunluğunu sergiliyor olması gerekir:
- En az bir tane tekrarlayan semptom
Bu, istemsiz ve canlı bir şekilde travmatik olayın flashback, kabus, tekrarlayan ve üzücü görüntüler ya da duygular, ağrı, terleme, hasta hissetme veya titreme gibi fiziksel duygular gibi şekillerle yeniden yaşanmasıdır.
- En az bir kaçınma semptomu
Travmatik olayı hatırlatmamaya çalışmak, TSSB’nin bir başka önemli belirtisidir. Bu genellikle size travmayı hatırlatan bazı insanlardan ya da yerlerden kaçınmak veya olayla ilgili konuşmaktan kaçınmak anlamına gelir.
TSSB’si olan kişiler olayın anılarını akıllarından çıkarmaya çalışıp hobi ya da farklı işlerle kendilerini ve zihinlerini meşgul etmekle uğraşırlar. Hiçbir şey hissetmemeye çalışarak duygularla baş etmeye çalışılır. Bu “duygusal uyuşma” olarak bilinir.
- En az iki reaktivite ve uyarılma semptomu
Kolayca ürkmek, gergin veya kenarda hissetmek, uyumakta zorluk çekmek, ani kızgınlık patlamaları… Bunlar olaylar tarafından tetiklenmek yerine genellikle sabittir. Uyumak, yemek yemek ya da konsantre olmak gibi günlük işleri yapmakta zorlanabilirler.
- En az iki biliş ve duygudurum belirtisi
Olayın temel özelliklerini hatırlamakta zorluk, kendisi veya dünya hakkında olumsuz düşünceler, suçluluk ya da suçlama gibi çarpık hisler, keyifli aktivitelere ilgi kaybı… Bunlar travmatik olaydan sonra başlayabilir veya daha da kötüleşebilir. Bu semptomlar kişinin kendisini arkadaşlarından veya aile üyelerinden yabancılaşmış ya da uzak hissetmesine sebep olabilir.
Tehlikeli bir olaydan sonra bu semptomların bazılarına sahip olmak gayet doğaldır. Bazen birkaç hafta sonra kaybolsalar da ciddi semptomlar sergilenebilir. Buna Akut Stres Bozukluğu (ASB) denir. Belirtiler bir aydan fazla sürdüğünde günlük yaşamı ciddi şekilde etkilediği ve madde kullanımı, tıbbi hastalıklar ya da olay dışındaki bir etkenden kaynaklanmadığı için TSSB teşhisi koyulabilir. Bazen haftalarca hatta aylarca bir semptom sergilenmez. TSSB’ye genellikle depresyon, madde kullanımı, veya diğer anksiyete bozukluklarından bir ya da daha fazlası eşlik eder.
Çocuklar Yetişkinlerden Farklı Mı Tepki Veriyor?
Çocuklar ve gençler travmaya aşırı tepki gösterebilirler, ancak belirtileri yetişkinlerle aynı olmayabilir. Çok küçük çocuklarda( 6 yaşından küçük ) bu belirtiler şunları içerebilir:
- Tuvalet kullanımını öğrenmiş olmasına rağmen altını ıslatmak
- Konuşmada zorluk, konuşamama
- Oyun esnasında yaşanan olayı dramatize etmek
- Bir ebeveyn ya da yetişkine alışılmadık şekilde tutunma, bağlanma
Daha büyük çocukların ve gençlerin yetişkinlerde görülenlere benzer semptomlar sergileme olasılığı daha yüksektir. Ayrıca yıkıcı veya saygısız davranışlar geliştirebilirler. Daha büyük çocuklar ve gençler yaralanmaları veya ölümleri engelleyemedikleri için kendilerini suçlayabilirler ya da intikam düşünceleri de oluşturabilirler.
Risk Faktörleri
Herkes her yaşta TSSB geliştirebilir. Buna savaş gazileri, çocuklar ve fiziksel ya da cinse saldırı, istismar, kaza, afet ya da diğer bir çok ciddi olaydan geçen insanlar dahildir. Ulusal TSSB merkezine göre her 100 kişiden yaklaşık 7 ya da 8 i yaşamlarının bir noktasında TSSB yaşar. Kadınların TSSB geçirme olasılığı erkeklerden daha olasıdır ve genler bazı insanların TSSB geçirmeye daha yatkın hale getirebilir. Yazının başında belirttiğimiz üzere TSSB geçiren herkes tehlikeli bir olay yaşamadı. Bir arkadaş ya da aile üyesi tehlike geçirdiğinde veya zarar gördüğünde TSSB geliştirilebilir. Ani veya beklenmedik şekilde ölen bir sevilen de TSSB’ye sebep olabilir.
Neden Bazı İnsanlar TSSB Geliştiriyor, Bazıları İse Geliştirmiyor?
Tehlikeli bir olay geçiren herkesin TSSB geçirmediğini hatırlatmakta fayda var. Aslında çoğu kişi bu bozukluğu geliştirmez.
Bir kişinin TSSB geliştirip geliştirmeyeceği konusunda birçok faktör rol oynar. Bazı örnekler aşağıda listelenmiştir. Risk faktörleri, bir kişinin TSSB geliştirmesi olasılığını arttırır. Esneklik faktörleri olarak adlandırılan diğer faktörler bozukluk riskini azaltmaya yardımcı olabilir.
TSSB için Risk Faktörleri ve Esneklik Faktörleri
Risk Faktörleri;
- Tehlikeli olaylarla ve travmalarla yaşamak
- İncinmek
- Bir başkasını incitmek veya ceset görmek
- Çocukluk çağı travmaları
- Korku, çaresizlik veya aşırı korku hissetmek
- Etkinlikten sonra sosyal desteğin çok az veya hiç olmaması
- Olaydan sonra sevilen birinin kaybı, acı ve yaralanma, iş veya ev gibi ekstra stresle başa çıkmak
- Akıl hastalığı ya da bağımlılık geçmişi
Esneklik Faktörleri;
- Aile ve arkadaşlar gibi çevrenizdeki insanlardan yardım istemek
- Travmatik bir olaydan sonra bir destek grubu bulmak
- Tehlike karşısında kişinin kendi eylemleri hakkında iyi hissetmeyi öğrenmesi
- Olumlu bir başa çıkma stratejisine sahip olmak ya da kötü olayı aşmanın ve ondan öğrenmenin bir yolunu bulmak
- Korku hissedilmesine rağmen etkili davranabilme ve cevap verebilme
Araştırmacılar genetik ve nörobiyoloji de dahil olmak üzere bu ve diğer risk ve esneklik faktörlerinin önemini araştırıyorlar. Daha fazla araştırma ile ilerleyen zamanlarda kimlerin TSSB geliştirmesinin muhtemel olduğunu tahmin etmek ve bunu önlemek mümkün olabilir.
Tedaviler ve Terapiler
TSSB için temel tedaviler ilaçlar, psikoterapi veya her ikisidir. Herkes farklıdır ve TSSB insanları farklı şekillerde etkiler. Bu nedenle bir kişi için işe yarayan tedavi başka biri için etkili olmayabilir. TSSB’si olan herkesin, TSSB ile deneyimli bir psikolog, psikiyatrist tarafından tedavi edilmesi önemlidir. TSSB’li bazı kişilerin semptomları için neyin işe yaradığını bulmak farklı tedavilerin denenmesini gerektirebilir.
TSSB’si olan biri dengesiz ve sallantılı bir ilişkide olmak gibi devam etmekte olan bir travmadan geçiyorsa her iki sorunun da ele alınması gerekmektedir. Devam eden diğer sorunlar arasında panik bozukluğu, depresyon, madde bağımlılığı ve intihar hissi sayılabilir.
İlaçlar
TSSB tedavisi için en çok araştırılan ilaçlar arasında üzüntü, endişe, öfke ve içindekileri hissetme gibi TSSB semptomlarının kontrolüne yardımcı olabilecek antidepresanlar bulunur. Antidepresanlar ve diğer ilaçlar psikoterapi ile birlikte kullanılabilir. Diğer ilaçlar spesifik TSSB semptomları için yardımcı olabilir. Örneğin şu anda Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FAD) onaylı olmamasına rağmen, araştırmalar Prazosin’in, özellikle TSSB’li kişilerin yaşadığı kabuslar gibi uyku problemlerinde yardımcı olabileceğini göstermektedir.
Doktorlar ve hastalar en iyi ilacı veya ilaç kombinasyonunu ve aynı zamanda doğru dozu bulmak için birlikte çalışabilirler.
Psikoterapi
Psikoterapi temelde zihinsel bir hastalığı tedavi etmek için bir ruh sağlığı uzmanıyla konuşmayı içerir. Psikoterapi birebir ya da grup halinde olabilir. TSSB için psikoterapi genellikle 6 ila 12 hafta sürer, ancak daha uzun da sürebilir. Araştırmalar aileden ve arkadaşlardan gelen desteğin iyileşmenin önemli bir parçası olabileceğini göstermektedir.
Birçok psikoterapi türü, TSSB hastalarına yardımcı olabilir. Bazı türlerde doğrudan TSSB belirtileri hedeflenir. Diğer tedaviler sosyal, aile veya işle ilgili problemlere odaklanır. Doktor veya terapist her bir kişinin ihtiyacına bağlı olarak farklı terapileri birleştirebilir.
Etkili psikoterapiler, belirtiler hakkında eğitim, belirtilerin tetikleyicilerini tanımaya yardımcı olacak öğretim becerileri ve belirtileri yönetme becerileri de dahil olmak üzere birkaç temel bileşeni vurgulama eğilimindedir. Yararlı bir terapi şekli, bilişsel davranışçı terapidir. BDT şunları içerebilir;
- Maruz Kalma Terapisi
İnsanların korkularını kontrol etmelerini ve onlarla yüzleşmelerini sağlar. Onları aşamalı olarak güvenli bir şekilde yaşadıkları travmaya maruz bırakır. Olayın gerçekleştiği yeri hayal etmeyi, yazmayı veya ziyaret etmeyi kullanır. Terapist, bu araçları Travma Sonrası Stres Bozukluğu hastalarının duygularıyla baş edebilmelerinde yardımcı olmak için kullanır.
- Bilişsel Yeniden Yapılandırma
İnsanların kötü hatıraları anlamalarına yardımcı olur. Bazen insanlar olayı, aslından farklı şekilde anımsar. Kendi suçu olmayan bir şey için suçluluk veya utanç hissedebilirler. Terapist, TSSB hastalarına gerçekçi bir şekilde olaylara bakmalarında yardımcı olur.
Yardımcı olabilecek farklı tedavi tipleri de vardır. TSSB hastaları, bir terapist ile tüm tedavi seçenekleri hakkında konuşmalıdır. Tedavi, bireyleri semptomlarını yönetme becerileri ile donatmalı ve TSSB geliştirmeden önce zevk aldıkları aktivitelere katılmalarına yardımcı olmalıdır.
Konuşma Terapileri, İnsanların TSSB’yi Aşmalarına Nasıl Yardımcı Olur?
Konuşma terapileri, insanlara TSSB semptomlarını tetikleyen korkutucu olaylara tepki vermenin işlevsel yanlarını öğretmektedir. Bu genel hedefe dayanarak şu faydalarını sıralayabiliriz;
- Travma ve etkilerini öğrenmek
- Gevşeme ve öfke kontrol becerilerini kullanma
- Daha sağlıklı uyku, diyet ve egzersiz alışkanlıkları kazanmaya yardım
- İnsanlara utanç, suçluluk ve kimlik gibi duyguları tanımlama ve onlarla başa çıkma fırsatı sunma
- TSSB semptomlarına karşı tepkilerini değiştirme
Tedavinin Ötesinde; Kendime Nasıl Yardım Edebilirim?
En zor kısmı ilk adımı atabilmektir. Bu zaman alsa da tedaviyle daha iyiye gideceğinize kendinizi inandırmalısınız. Tedavi sırasında kendinize yardımcı olabilmek için;
- Doktorunuz ile tedavi seçenekleri hakkında konuşun
- Stresinizi azaltmaya yardımcı olması için hafif fiziksel aktivite ya da egzersiz yapın
- Kendiniz açısından gerçekçi hedefler belirleyin
- Diğer insanlarla zaman geçirmeye çalışın
- Güvenilir bir arkadaş ya da akrabanız ile semptomları tetikleyebilecek şeyler hakkında konuşun
- Belirtilerin bir anda kaybolmasını ummayın, zamanın önemli bir faktör olduğuna kendinizi inandırın
- Rahatlatıcı durumları ve insanları tanımlayın, o kişiler ve o durumlar içerisinde vakit geçirmeye çalışın
TSSB Araştırmaları ve Çalışmaları
Yaklaşık son on yılda TSSB’nin zihinsel ve biyolojik temelleriyle ilgili araştırmalardaki ilerleme bilim insanlarının travmaya karşı çeşitli tepkiler verilmesinin altında yatan nedenleri daha iyi anlamalarına ve odaklanmalarına yardımcı olmuştur.
- ABD Ulusal Sağlık Kurumu(NIMH) tarafından finanse edilen araştırmalar, semptomları doğal olarak düzelen bireylerde meydana gelen değişiklikleri daha iyi anlamak için akut bakım ortamlarındaki travma hastaları üzerinde araştırmalar yapıyor.
- Diğer araştırmalar korku hatıralarının öğrenme, vücuttaki değişiklikler ve uykudan nasıl etkilendiği üzerinde devam ediyor.
- Travmaya maruz kalındıktan hemen sonra TSSB gelişimini önlemek adına çalışmalar geliştirilmekte.
- Başka bir araştırma kişiselleştirilmiş, etkili ve verimli tedaviler geliştirmeyi amaçlayan TSSB’li birinin bir müdahale türüne veya başka bir müdahaleye daha iyi mi yanıt vereceğini belirleyen faktörleri incelemekte.
- Gen araştırmaları ve beyin görüntüleme teknikleri gelişmeye devam ettikçe, bilim insanlarının beyinde TSSB’nin ne zaman ve nerede başladığını belirleme olasılığı da yükselmektedir. Bu ilerleme ile her bireyin kendi ihtiyaçlarına göre daha iyi hedeflenmiş tedavilere öncülğk edilebilir ve hatta hasar alınmadan rahatsızlığın önüne geçilebilir.
Önerilen Film;
Ölümcül Tuzak (The Hurt Locker) (2008)
Önerilen Videolar;
İçerikler İngilizce olmakla beraber altyazılarının olmadığını üzülerek not düşüyorum.
Yararlanılan Kaynaklar;
- https://www.nimh.nih.gov/health/topics/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/index.shtml
- https://www.nhs.uk/conditions/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/symptoms/
- https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/post-traumatic-stress-disorder/symptoms-causes/syc-20355967
Erişim tarihleri 07/02/2019
Okuduğunuz içerik sevgiyle oluşturulmuştur ❤️
